NB Na twee keer de reis te hebben afgeblazen vanwege de coronacrisis in 2020 en 2021, hopen we de reis in 2022 uiteindelijk te kunnen gaan uitvoeren!

Dag 1   Amsterdam - Noersoeltan (Astana)

In de middag vertrekken we naar Moskou, waar we tegen middernacht plaatselijke tijd overstappen richting Astana.

Dag 2   Noersoeltan (Astana) 

In de vroege ochtend landen we in Astana. Vandaag bezoeken we Astana, wat letterlijk hoofdstad betekent. Astana was inderdaad - als opvolger van Almaty – de hoofdstad van Kazachstan tussen 1997 en 2019. En is het nog, maar dan onder de naam Noersoeltan. Want toen Noersoeltan Nazarbajev in maart 2019 aankondigde af te treden, vond men het een passend eerbetoon om de stad naar hem te noemen. Qua klimaat is Noersoeltan na Ulaanbaatar de koudste hoofdstad ter wereld. De gemiddelde temperatuur in de winter is -15, met af en toe een uitschieter tot -40 graden. In de zomer temperaturen van meer dan 35 graden Celsius gebruikelijk.

De stad aan de rivier Ishim, in 1830 gesticht als het Russische fort Akmolinsk, kreeg pas betekenis met de opening van de Turksib, de spoorlijn die Centraal-Azië met Siberië verbond, in de vroege 20e eeuw. Nog een naam van de stad luidde Tselinograd, zo doopte Nikita Chroesjtsjov de stad in jaren 50, toen hij zijn tselina (‘maagdelijke gronden campagne’) startte om de steppe om te toveren tot een vruchtbare graanschuur. Dat er nog altijd veel Russen wonen in Kazachstan, kan worden toegeschreven aan de toestroom van arbeiders en enthousiastelingen in deze periode. Ook waren er veel Russische Duitsers, sommige nog uit de tsarentijd, anderen in de Tweede Wereldoorlog gedeporteerd door Stalin.

Vandaag de dag geldt Noersoeltan als een soort Dubai van de steppe. Het ene chique gebouw na het andere schiet uit de grond. De Bayterek-toren, de 150-meter hoge nomadentent van Norman Foster, het presidentiële paleis, we gaan het allemaal zien in deze hete, maar toch kil aandoende surrealistische stad. Wellicht hebben we nog tijd voor het monument voor de Holodomor, de hongersnood van 1931-1933 die ook in Kazachstan veel slachtoffers maakte, naar schatting kwamen minstens een miljoen mensen om het leven en waren er net zoveel op de vlucht.

Dag 3   Noersoeltan - Alzjir - Karaganda

Het hoofddoel van ons bezoek aan Noersoeltan is Alzjir, een kleine 40 kilometer ten westen van de hoofdstad. Het is een afkorting voor ‘Akmola Kamp voor Vrouwen van Verraders van het Vaderland’. Het was een van de drie kampen van dit soort in de gehele Sovjet-Unie en functioneerde van 1937 tot 1953. Echtgenotes, zussen, dochters, moeders zaten hier vanwege hun misdaden: getrouwd te zijn (of familie te zijn) van ‘volksvijanden’, ofwel ‘Lid van een Gezin van een Verrader van het Vaderland’. 

Meer dan 20.000 vrouwen, vanuit de hele Sovjet-Unie, hebben hier gevangen gezeten, meestal tussen de vijf en acht jaar. Kinderen mochten tot en met hun derde bij hun moeder blijven, daarna moesten ze naar een tehuis. Egbert Hartman schrijft in zijn blog over de kunstenares Marija Myslina, die in zowel Alzjir als in Dolinka gevangen zat: http://www.ruslandinwoordenbeeld.com/blog/2019/1/28/.

Aansluitend rijden we door naar Karaganda.

Ik Edwin heb deze stad, centrum van de kolenindustrie, in 1991 meerdere malen bezocht, toen de tweede stad van het land, nu de vierde. Er woonden hier veel Duitsers, die in de Tweede Wereldoorlog op de steppes van Kazachstan werden gedropt, Stalin dacht dat ze met de Nazi’s zouden gaan heulen. Ruim 100.000 van hen zijn na 1991 vertrokken naar Duitsland. Indertijd was Karaganda een grauwe industriestad, ik ben benieuwd hoe hij is opgeknapt. Meerdere gebouwen, waaronder het Paleis van de Mijnwerker, zijn gebouwd door zeks (het Russisch volkswoord voor gevangenen) uit Karlag. Er zijn nog enkele fraaie sovjet-mozaïeken en er is hotel Tsjajka, waar kosmonauten verbleven nadat ze in de steppe waren geland van hun ruimtereis. Als de tijd het toestaat kun je het Ecomuseum bezoeken, met afdelingen gewijd aan het kosmodroom Bajkonoer en aan de Polygoon, het testgebied voor kernwapens bij Semej, het vroegere Semipalatinsk. Maar wij zijn natuurlijk vooral hierheen gekomen omdat Karaganda dient als uitvalbasis voor ons bezoek aan Karlag.

Dag 4   Karaganda, excursie Karlag - trein naar Tomsk

Zo’n 40 kilometer ten westen van Karaganda ligt het stadje Dolinka, het centrum van Karlag, Karagandinski Lager, of vollediger: het Karagandinski Correctieve Arbeids Kamp. Het kampcomplex functioneerde van 1931 tot en met 1959, lag verspreid over een territorium van circa 200 bij 300 kilometer en heeft zo’n miljoen gedetineerden binnen gehad. In 2011 is er in het oude hoofdgebouw een indrukwekkend museum geopend, gewijd aan Karlag, en aan de voorgeschiedenis ervan, inclusief gedwongen collectivisatie van de Kazachen en de hongersnood van begin jaren dertig. Maar de hoofdmoot is gewijd aan de leefomstandigheden van de zeks, hun werk, hun behuizing, hun eten. 

Een paar kilometer zuidelijker bevindt zich het Mamotsjkino Kerkhof, speciaal voor kinderen van gedetineerden. In het dorpje zelf staan her en der nog wat oude kampbarakken en een gevangenis die nog altijd in bedrijf is.

Tegen middernacht stappen we in Karaganda op de trein naar Tomsk, een rit van zo’n 34 uur, zodat we twee nachten in de trein doorbrengen.

Dag 5   Trein

Twee nachten en een dag in de trein, om van de Kazachse steppes naar het hart van Siberië te reizen. Tijd om te lezen, het landschap te bestuderen en de grensformaliteiten te ondergaan.

Dag 6   aankomst Tomsk

In alle vroegte komen we aan in Tomsk. Tomsk is genoemd naar de rivier de Tom, aan wiens oevers de stad in 1604 is gesticht. De stad was belangrijk als knooppunt op de Siberische Trakt, de handelsweg door Siberië, en verloor aan betekenis toen de transsiberische spoorlijn de stad links liet liggen. De stad heeft iets meer dan een half miljoen inwoners, geldt als ICT-centrum en bezit de oudste universiteit van Siberië. Het is een charmante Siberische stad met prachtige houten huizen.

Dag 7   Tomsk

Voor ons thema belangrijker echter is het NKVD Museum van Politieke Repressie, in het Russisch NKVD-gevangenis of Huis van Bewaring geheten. Het gebouw diende als zodanig van 1923 tot 1944, in de kelders zijn nu vier zalen gewijd aan de terreur. 

Verder volop tijd om te genieten van de aangename stad, rustpunt op de reis.

Dag 8   Tomsk - Novosibirsk

We nemen de trein naar Novosibirsk, een uur of vijf duurt de rit. We komen er in de loop van de middag aan.

Terwijl Tomsk inkakte na de aanleg van de transsib, heeft Novosibirsk er zijn bestaan aan te danken, de Ob was hier het best over te steken. De inmiddels grootste stad van Siberië is dus nog vrij jong en een echte sovjetstad. Met als belangrijkste bezienswaardigheid het Staats Theater voor Opera en Ballet, een enorm paleis met meer dan 2000 plaatsen. En de Lenin op het plein voor de Opera was eigenlijk bestemd voor Oost-Berlijn, maar daar vonden ze het te groot... Het station is eveneens gigantisch, het grootste aan de Transsiberische spoorlijn, en heeft de vorm van een locomotief. Er zijn diverse musea in de stad (waaronder het Museum van de USSR). 

Dag 9   Novosibirsk, excursie Akademgorodok

Tijdens Stalins terreur ontstonden er zogenaamde ‘sjarasjki’, gevangenissen waar wetenschappers onder strengste geheimhouding in meestal redelijke omstandigheden aan voor de USSR belangrijke projecten moesten werken. Solzjenitsyn beschrijft in In de eerste cirkel een dergelijke instelling nabij Moskou. Na Stalins dood werden de sjarasjka’s uiteraard opgedoekt.

Akademgorodok

Maar het is wel nuttig als academici bij elkaar zitten en zo werd in 1957 aan de rand van Novosibirsk een vreedzame variant opgericht: een speciale stad voor academici, een soort Silicon Valley, waar vele vooraanstaande wetenschappers heentrokken en tal van instituten tot hun beschikking kregen. ‘Academische Stad’ werd een soort modelstad, waar het leven beter was dan elders in de Sovjet-Unie. We gaan Akademgorodok bezichtigen. Het toeval wil dat hier een Nederlandse kennis woont, Fred, hij gaat proberen om ons in een de van de instituten te loodsen. Fred is geen academicus: de liefde heeft hem naar Akademgorodok gevoerd. Hij woont er met vrouw en dochtertje.

Dag 10 Novosibirsk -  nachtvlucht Magadan

Nog een dag om de stad verder te verkennen. Aan het eind van de dag stappen we op het vliegtuig naar Magadan, waar het zwaartepunt ligt van deze reis.

Dag 11 aankomst Magadan, city tour

Rond negen in de ochtend landen we op luchthaven Sokol (Adelaar). We rijden vervolgens 50 kilometer naar Magadan, hoofdstad van het gelijknamige district aan de baai van Nagajev. Gesticht in 1929, stad geworden in 1939. Informeel ook hoofdstad van de streek Kolyma, naar de gelijknamige rivier, en van Dalstroj, een ‘staatstrust’, ofwel een firma ressorterend (vanaf 1938) onder de NKVD, verantwoordelijk voor de ontwikkelingen van wegen en industrie. In de praktijk beheerde Dalstroj in de jaren van terreur 80 strafkampen, opereerde het bijna autonoom en regeerde op het hoogtepunt een gebied dat het hele noordoosten van de Sovjet-Unie bestreek, tot aan de Beringstraat. 

De term Kolymá heeft lange tijd de Rus de rillingen over zijn lijf laten lopen. Het was het meest beruchte kampgebied van de Sovjet-Unie. Dwangarbeid, klimaat, criminelen - dat zijn de drie trefwoorden. Lees Varlam Sjalamov, en huiver. Een gevleugelde uitspraak over Kolyma luidt: Kolyma, Kolyma - tsjoednaja planeta: 12 mesjatsev zima, ostalnoje leto (Kolyma, Kolyma – wonderlijke planeet: 12 maanden winter, de rest is zomers heet).

Omdat we tegen de tijd in gevlogen zijn, is de nacht letterlijk omgevlogen, en heb je wellicht nog een paar uurtjes nodig om even bij te komen. In de middag is het dan tijd voor een eerste rondje door de stad voor een eerste kennismaking en bezoeken we het Regionale Heemkunde Museum, waar er naast natuur en cultuur een afdeling ‘Sevvostlag 1932-1956’, de ‘Noordoostkampen’, die Dalstroj van arbeidskrachten voorzag.

Dag 12 Magadan

Vandaag maken we uitgebreider kennis met de stad. We bezoeken een van de bekendste Goelagmonumenten van Rusland: het Masker van Verdriet (uiteraard wordt het officieel een monument voor de ‘slachtoffers van politieke repressie’ genoemd). Het 15 meter hoge beeld staat op de heuvel waar aan de voet de beruchte doorvoergevangenis lag en is ontworpen door de beroemde Russische kunstenaar Ernst Neizvestny (1925-2016). Volgens wikipedia vielen zijn ouders ten offer aan de terreur, dit klopt niet, zowel vader als moeder bereikten een respectabele leeftijd. Naar Neizvestny’s idee moest het masker deel uit maken van een trilogie: in 2017 is in Jekaterinenburg ‘Het Masker van Verdriet Europa-Azië’ onthuld; die in Vorkoeta is er nooit gekomen. 

Tijdens de rondrit bezoeken we meerdere plekken die aan de terreur herinneren - in het oude hoofdgebouw van Dalstroj schijnt tegenwoordig een winkel te zijn - en rijden we naar de Nagajevbocht, waar de zeks per schip aankwamen, eerst getransporteerd vanuit Nachodka bij Vladivostok en vanaf 1945 vanuit Vanino, toen de spoorlijn aldaar gereed was. Na aankomst gingen ze allereerst naar de tranzitka, de reeds genoemde  ‘transitgevangenis’, waarna ze over Kolyma werden verdeeld. Men schat dat er meer dan 2 miljoen gevangenen in Kolyma hebben gezeten, waarvan er 10.000 zijn geëxecuteerd en 120.000 er anderszins het leven hebben gelaten.  

Ook zien we de buste voor Edoeard Berzin, de eerste commandant van Dalstroj. Volgens Sjalamov was het onder hem relatief goed, en begon de grootste ellende nadat hij onder Nikolaj Jezjov, volkscommissaris voor Binnenlandse Zaken en hoofd van de NKVD, was ontslagen. Berzin werd in 1938 in Moskou in de Loebjanka geëxecuteerd. Jezjov in 1940.

Dag 13 Magadan - Palatka - Dneprovski mijnen - Jagodnoje

Vandaag gaan we vroeg uit de veren om met een zeswiel aangedreven Kamaz (in dit geval een passagierscabine gemonteerd op een zware vrachtauto) op weg te gaan naar de mijn Dneprovski. We rijden over de R504, de Kolyma Highway, ook wel Weg des doods of Knekelweg genoemd. De botten van overleden gevangenen schijnen soms in verband met de permafrost direct onder de weg te liggen. De tweeduizend kilometer lange weg loopt naar de Lena bij Jakoetsk, de brug over de rivier is er nog niet, wel heeft hij aansluiting op de Lena-Snelweg, en via deze met de rest van Rusland. De weg kan in de tussenseizoenen niet geheel worden bereden - in Jakoetië ontbreekt een brug bij Aldan, in de winter rij je over de rivier, in de zomer ga je per veerboot.

De eerste tweehonderd kilometer zijn geasfalteerd, daarna wordt het een grindweg. Ons doel vandaag ligt op 320 kilometer en is de mijn Dneprovski. In het kamp alhier, dat functioneerde tussen 1941 en 1955, werd tin gewonnen door gevangenen die weinig meer hadden dan houweel en kruiwagen. We bekijken de resten van het kamp, een van de best bewaarde in de gehele Kolyma. Daarna rijden we verder naar Jagodnoje, alwaar we overnachten in een hostel of hotel. 

Dag 14 Jagodnoje, excursie Museum Memory of Kolyma

Jagodnoje ligt op 522 kilometer van Magadan en is ontstaan, als alle dorpjes onderweg, in verband met de aanleg van de Kolyma Trakt, in 1934. Tot dan kwamen hier nauwelijks mensen, op een paar Jakoetische nomaden na die er een winterhut hadden. In 1938 bouwden zeks een eerste fabriek: deze produceerde vitaminen uit de naalden van Siberische dwergdennen, noodzakelijk tegen scheurbuik. Deze stlaniki (een soort lage dennenstruik) vind je veel bij Sjalamov: als ze zich oprichten is de winter voorbij. Er wonen iets meer dan 4000 mensen in dit ‘dorp van het stedelijke type’. In 1989 telde Jagodnoje nog ruim 11.000 inwoners’. We maken een wandeling door het dorp en bezoeken het lokale museum, dat op 30 oktober (de ‘dag van de slachtoffers van politieke repressie’) 1994 is geopend en nog altijd is gehuisvest in de woning van een enthousiasteling. Klein maar aandoenlijk. Sjalamov werd in 1943 hier in Jagodnoje voor een verdere tien jaar veroordeeld. 

’s Avonds kunnen we eten in het sushi-restaurant ‘Vis vang je aan een stokje’...

Dag 15 Jagodnoje, excursie vrouwen- en kinderkamp Elgen

Vandaag maken we een excursie naar Elgen, een bijna uitgestorven dorpje dat volgens wikipedia 24 zielen telt. In 2002 woonden er nog bijna 500 mensen. We komen er meer tegen, van die spookdorpjes, met leegstaande Chroesjtsjovki, de flats van vijfhoog uit de jaren 60. In de jaren van terreur was hier een van de grootste sovchozen van Dalstroj, waar in kassen groentes werden gekweekt. Door gevangen vrouwen. Het maximale aantal gevangenen was 4000, die verdeeld waren over verscheidene Lagpoenkty, Izvestkovy is een van die losse kamppunten. Het meest zichtbare overblijfsel uit die jaren is het kinderkerkhof. Her en der verspreid tussen de bomen staan vervallen kruisjes, soms met een krakkemikkig hekje. De namen van enkele kinderen hebben de tand des tijds overleefd en zijn nog leesbaar. Jevgenija Ginzboerg heeft dit vrouwenkamp Elgen uitvoerig beschreven in De raderen van de willekeur. 

Dag 16 Jagodnoje, excursie kamp Serpаntinka (NKVD-gevangenis)

Afhankelijk van de weersomstandigheden. Serpantin is het Russische woord voor een kronkelweg met haarspeldbochten. Het was de locatie van de Serpantinka: een zeer beruchte onderzoeksgevangenis (Huis van bewaring) van de NKVD. Hier spraken de beruchte trojka’s (driepersoonstribunalen die in een mum vonnisten) hun straffen uit, waaronder de beruchte ‘tien jaar zonder recht op correspondentie’, een eufemisme voor de doodstraf. Naar schatting 30.000 mensen zijn hier geëxecuteerd. Serpantinka liep leeg na de dood van Jezjov, en na de dood van Stalin werd het kamp grondig geruimd. In 1991 is er een monument geplaatst ter nagedachtenis van de slachtoffers.

Dag 17 Jagodnoje - Magadan

We rijden terug naar Magadan over de knekelweg - tenminste, als we gisteren Serpantinka hebben bezocht. Anders zijn we er al... De weg is de ruggengraat, of de levensader van Kolyma, Zeks begonnen hem te bouwen vanaf 1932. In 1941 bereikten ze Soesoeman (nog een heel stuk voorbij Jagodnoje) en in 1953 Oest-Nera. Bij Djobin ligt de enige brug over de rivier Kolyma. Dit was ook de plaats waar Sjalamov in het ziekenhuis werkte. Hij schreef over de weg in het verhaal De stropdas: “Al slingerend strekt de hoofdweg zich over aan afstand van tweeduizend kilometer uit, een weg tussen de heuvels door, kloven, paaltjes, rails, bruggen. (...) De hele weg was aangelegd met het houweel en de schop, met de kruiwagen en de grondboor... Na elke vier- vijfhonderd kilometer staat er op het traject een ‘directiehuis’, een uiterst luxueus hotel dat ter persoonlijke beschikking staat aan de directeur van Dalstroj, dat wil zeggen de gouverneur-generaal van Kolyma.“ Ik ben benieuwd of er nog resten zijn van dergelijke directiehuizen...

Dag 18 Magadan

Deze dag brengen we in alle rust door in Magadan. We hebben hem ook ingepland als reserve, mocht ons programma bijvoorbeeld wegens eerdergenoemde weersomstandigheden uitgelopen zijn.

In principe willen we op dag 19 de rechtstreekse vlucht van Magadan naar Moskou gebruiken, maar soms is die al heel vroeg volgeboekt, en daardoor duurder dan begroot. In dat geval vliegen we op dag 18 naar Novosibirsk, en op dag 19 van Novosibirsk naar Moskou en door naar Amsterdam. 

Dag 19 Magadan - Moskou -Amsterdam

De lange reis terug. ’s Ochtends vertrek uit Magadan en dan kort voor middernacht weer terug in Nederland.

 

Verlenging Moskou

Voor wie dat wil kunnen we een verlenging van de reis organiseren in Moskou, op individuele basis, om daar het Goelagmuseum te bezoeken.

 

Aanbevolen literatuur

Er zijn honderden boeken geschreven over de Goelag en de strafkampen, fictie en non-fictie. In de tekst hierboven heeft Edwin al een aantal schrijvers genoemd. Hieronder een aantal boeken die Edwin ten zeerste aanbeveelt. Het Requiem van Anna Achmatova zal hij t.z.t. aan nieuwe deelnemers mailen, samen met een artikel dat hij ooit heeft geschreven over de meest beruchte kampbewoners: de urki ofwel de dieven in de wet. 

Dit is zijn lijstje:

- Varlam Sjalamov:           Berichten uit Kolyma

- Alexander Solzjenitsyn:   De Goelag-Archipel

- Jevgenija Ginzboerg:     De raderen van de willekeur

- Anne Applebaum:           Goelag

- Robert Conquest:           Kolyma

- Tomasz Kizny:               Gulag

- Hester de Boer:              Onderdrukt door de verlosser

- Ryszard Kapuściński:     Imperium